Flug Spóans

Ótrúleg farkerfi fugla dæmi um einstæða aðlögun lífvera að umhverfi sínu

Hjá spóa og nokkrum öðrum tegundum vaðfugla hefur þróast langt viðstöðulaust farflug af þessu tagi. Metið eiga lappajaðrakanar sem verpa í Alaska og hafa vetursetu á Nýja Sjálandi. Þeir fljúga um 11 þúsund kílómetra án viðkomu og tekur flugið rúma viku. Þessi ótrúlegu farkerfi hafa þróast á löngum tíma og eru skólabókardæmi um einstæða aðlögun lífvera að umhverfi sínu. Mikið flugþol, hæfileikar til að rata og halda átt yfir kennileitalausu úthafinu og fínstilltar tímasetningar atburða yfir árið eru allt flóknir eiginleikar sem spila saman. Þessir hæfileikar, sem hafa þróast á löngum tíma, gera spóum kleift að nýta sér til hagsbóta jafn ólíkar aðstæður og finnast á hvítum ströndum V-Afríku og Markarfljótsaurum.

Spóar snúa aftur á sömu staði ár eftir ár

Auk almennra einkenna tegundarinnar má einnig sjá merkilegar aðlaganir hjá einstaklingum, ekki síst eiginleika sem geta þroskast á langri ævi. Þannig snúa spóar aftur á sömu varp- og vetrarstaði á hverju ári og læra á hin fínni blæbrigði umhverfisins með reynslunni. Þeir læra hvar fæðu og öryggi er að finna, læra að þekkja nágranna sína og aðlaga viðbrögð sín við þeim. Þannig mætti halda lengi áfram en við erum aðeins skammt á veg komin við að öðlast skilning á hinu flókna lífi farfuglanna og flestra annarra lífvera. Það sem við köllum spóa er afurð umhverfisins, einstakt form sem lífið hefur tekið á sig á milljónum ára, form sem kemur aldrei aftur.

Náttúruvernd snýst um að taka frá land fyrir líf

Til að varðveita þau fjölbreyttu verðmæti sem felast í lífinu er nauðsynlegt að huga að ferlum sem móta lífverur og vistkerfi. Lífverur verða að hafa rými og tækifæri til að þróast og viðhalda sér. Meðal annars svo stofnar geti aðlagast breytingum á umhverfinu. Til þess þarf að viðhalda breytileika á mismunandi skipulagsstigum lífsins frá erfðabreytileika, fjölbreytni einstaklinga og stofna, upp í vistkerfi. Slík ferlahugsun er að koma með skýrari hætti inn í vísindi um vernd líffræðilegrar fjölbreytni en líffræðileg fjölbreytni myndar og viðheldur öllu lífi á jörðinni. Og þar komum við að kjarna náttúruverndar. Hún snýst fyrst og fremst um að taka frá land fyrir líf eða að samræma nýtingu og vernd á sem skástan hátt. Spóinn gefur gott dæmi um þörf á að huga að ferlum í náttúruvernd. Þeir verpa hvergi (í heiminum) þéttar en á hálfgrónum áraurum og söndum á Íslandi, sem eru einkum á flæðisléttum stóráa en einnig við sjóinn á nokkrum stöðum. Viðhald þessara sérstæðu búsvæða er háð því að ferlar (flóð) í náttúrunni fái að hafa sinn gang. Þannig myndast og viðhelst sá sérstæði bútasaumur vistgerða sem einkennir þéttustu spóavörpin. Breytingar á vatnafari og landnám innfluttra tegunda ógna þessum svæðum nú með afgerandi hætti og þar með þeim ferlum þróunar og fjölbreytni sem á þeim velta.

Líklega verpa um 40% spóa heimsins á Íslandi

Á tímabilum þrenginga í jarðsögunni, t.d. vegna loftslagsbreytinga, hafa sumir farfuglar og aðrar lífverur getað aðlagað útbreiðslu sína eftir því sem skilyrði breytast. Því er ekki til að dreifa nú, því við mennirnir erum nú alls staðar. Þess vegna er aukin þörf á að vernda lífverur á núverandi útbreiðslusvæðum. Alþjóðlegir samningar í náttúruvernd taka mið af þessu. Hver þjóð verndar það sem er einstakt í hverju landi. Líklega verpa um 40% af spóum heimsins á hinu örsmáa láglendi Íslands. Engin önnur þjóð ber viðlíka ábyrgð á tegundinni. Það sama á við nokkrar aðrar tegundir landfugla. Þær mynda útvalda sérsveit þrautseigra farfugla sem eru færir um að heimsækja þessa einangruðu eldfjallaeyju á hverju vori og eru ríkur þáttur í sérstöðu Íslands. Spóar eru ekki upphaf eða endir í náttúruvernd en þeir eru nærtækt dæmi um einstakt náttúruundur sem við Íslendingar berum meiri ábyrgð á en aðrir. Það er í okkar höndum hvort hið stórbrotna langflug sem spóinn hefur þreytt yfir Atlantshafi í þúsundir ára viðhelst eða deyr út.