Nýir tímar í orkumálum – ný tækifæri

Ný tækifæri í orkumálum, landvernd.is
Auður Önnu Magnúsdóttir framkvæmdastjóri Landverndar skrifar um hvernig hægt er að ná fram orkuskiptum þannig að hagsmuna almennings, allrar þjóðarinnar og komandi kynslóða verði gætt.

Það hefur varla farið fram­hjá neinum að gríð­ar­leg losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda síð­ustu 150 ár hefur haft alvar­legar afleið­ingar í för með sér. Heims­byggðin verður að láta af sókn sinni í ofur­kraft­ana sem jarð­efna­elds­neyti (ol­ía, kol og jarð­gas) hafa veitt mann­kyn­inu og finna nýjar leiðir til að starfa, ferðast, skapa verð­mæti og blómstra.

Land­vernd lagði til árið 2019 að Ísland yrði fyrsta landið í heim­inum til að verða laust við jarð­efna­elds­neyti og gaf út skýrslu sl. sumar um hvernig best sé að ná mark­inu. Við erum vel í stakk búin, með lang­mestu raf­orku­fram­leiðslu heims á íbúa, þjóðin vel menntuð og upp­lýst og inn­viðir sterk­ir. 

Til­lagan hefur ratað inn í mörg opin­ber skjöl eins og orku­stefnu fyrir Íslandnýja elds­neyt­is­spá og nú síð­ast sjálfan stjórn­ar­sátt­mál­ann og er það mikið fagn­að­ar­efni. Hins vegar er ekki sama hvernig mark­mið­inu um jarð­efna­elds­neyt­is­laust Ísland verður náð. Þrátt fyrir að um sé að ræða mikla áskorun fylgir henni líka tæki­færi til þess að gera vel í mjög stórum mála­flokk­um.

 

Nýtum raf­magnið beint

Á árs­fundi Sam­orku 2020 kom fram að fyrir orku­skiptin á Íslandi þurfi 1200 MW, án milli­landa­flugs og alþjóða­sigl­inga. Í for­sendum er gert ráð fyrir því að hér verði 3,5% hag­vöxt­ur, áfram­hald­andi fólks­fjölgun og að ekki verði ráð­ist í aðgerðir til að draga úr orku­notkun í sam­göng­um, fisk­veið­um, bygg­ing­ar­iðn­aði eða inn­an­lands­flugi. Þegar kemur að raf­elds­neyti er gert ráð fyrir því að farin verði svokölluð „blönduð leið“, í henni felst að fram­leiddar verði á Íslandi nokkrar mis­mun­andi teg­undir raf­elds­neyt­is. 

Fyrir svo lítið sam­fé­lag er það auð­vitað mjög óhag­kvæmt. Út frá orku­notkun og innviðum yrði hag­stæð­ast að sem mest af orku­skipt­unum byggði á því að nýta raf­magn beint en fari ekki í gegnum raf­elds­neyti þar sem orku­nýtnin dettur niður í allt að 18%. Fyrir 2040 gæti bein notkun raf­orkunnar orðið fýsi­leg í öllum geirum sem undir eru í grein­ing­unni, nema fiskiskipum.

Með því að nýta raf­magnið beint en treysta ekki á raf­elds­neyti nema fyrir fiski­skipa­flot­ann og mjög stór tæki mætti ná þessum 1200 MW niður í 600 MW. Það myndi þýða miklar breyt­ingar í atvinnu­greinum sem treysta nú á jarð­efna­elds­neyti eins og ferða­þjón­ust­una, land­flutn­inga, land­búnað og bygg­ing­ar­iðn­að­inn. Til að ná því þyrfti hið opin­bera fljót­lega að setja kröfur á þessar greinar um umskiptin því fjár­fest­ingar í tækjum eru gerðar til langs tíma svo huga þarf að þeim strax.

Raf­magn­aður bygg­ing­ar­iðn­aður og sam­göng­ur, bæði á landi og í lofti (inn­an­lands­flug), eru vel mögu­leg og fýsi­leg 2040. Með áherslu á að nýta raf­magnið beint í stað þess að taka bland­aða leið (sbr. kynn­ingu Sam­orku) má strax lækka þörf­ina á raf­orku­fram­leiðslu vegna orku­skipta um helm­ing.

 

Orku­sparn­aður er hag­kvæm­asta aðgerðin

Aðgerðir sem miða að því að spara orku í sam­göngum lækka orku­þörf vegna orku­skipta veru­lega. Þar má t.d. nefna fjöl­breytta ferða­máta eins og göng­ur, hjól­reiðar og almenn­ings­sam­göng­ur. 

Til þess að draga úr orku­notkun í sam­göngum þarf við­snún­ing í því hvernig Íslend­ingar og þeir ferða­menn sem hingað koma flytja sig á milli staða. Bæta þarf inn­viði fyrir gang­andi, hjólandi og almenn­ings­sam­göngur en setja á aðgerðir sem letja orku­frekar sam­göng­ur. 

Auð­velda þarf ferða­mönnum að nýta aðra sam­göngu­máta en bíla­leigu­bíla, til dæmis með bættum almenn­ings­sam­göngum um landið og álögum á bíla­leig­ur. Mikið fram­boð er á rútum sem ganga fyrir raf­magni eða met­ani en metan frá rusla­haugum er orku­upp­spretta sem mik­il­vægt er að nýta til fulls.

 

Votlendi á Mýrum í Borgarfirði. Mynd: Auður Önnu Magnúsdóttir. landvernd.is
Votlendi á Mýrum í Borgarfirði. Mynd: Auður Önnu Magnúsdóttir.

Hversu mikla orku má spara með fjöl­breyttum ferða­máta fer eftir því hversu kröft­ugar aðgerð­irnar til að ýta undir hann verða.

Strand­flutn­ingar eru orku­lega mjög hag­kvæmur kostur til að flytja vörur milli lands­hluta en með því yrði einnig dregið veru­lega úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og sliti á vegum með til­heyr­andi sam­drætti í svifryks­mengun og við­halds­kostn­aði vega. Þá eru þegar á mark­aði vöru­bílar sem ganga fyrir raf­magni og nýt­ast í styttri vega­lengdir.

Mikil tæki­færi eru í betri orku­nýtni bygg­inga og upp­setn­ingu varma­dæla á köldum svæð­um. Þá verður mikið varmatap í stór­iðju­verum en setja má upp varma­skipta við þau, til dæmis á Reyð­ar­firði þar sem engin hita­veita er. 

Með þessu má spara mikla orku við hús­hitun en hún er mjög orku­frek. Til þess að svo megi verða fyrir 2040, þarf að fara í að breyta laga- og reglu­gerð­aum­hverfi strax.

Í stuttu máli eru mikil tæki­færi í því að spara orku og bæta orku­nýtni. Það er og verður hag­kvæm­asta aðgerðin til að afla orku til langs tíma.

For­gangs­röðun orku­sölu og flutn­ings­kerfis þarf að breyt­ast

Meng­andi stór­iðja notar 80% raf­orkunnar sem seld er á Íslandi og losar jafn­framt 39% af þeim gróð­ur­húsa­loft­teg­undum sem Ísland losar fyrir utan losun frá landi. Mark­miðið með jarð­efna­elds­neyt­is­lausu Íslandi er að sjálf­sögðu að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda og því ætti að for­gangs­raða orku­söl­unni til starf­semi sem er kolefn­is­hlut­laus.

 

Jarðarför jarðefnaeldsneytisins 2019, landvernd.is
Jarðaför Jarðefnaeldsneytis þar sem loftslagshópur Landverndar jarðaði síðustu olíutunnuna árið 2019 og setti fram tímasett markmið um útfösun jarðefnaeldsneytis.
Mynd: Auður Önnu Magnúsdóttir

Orku­notkun stór­iðj­unnar er mjög stöðug yfir allt árið en fram­leiðslu­geta íslensku raf­orku­ver­anna sveifl­ast mjög.

Lang­mest er raf­orku­fram­leiðslan á sumrin þegar mikið rennsli er í ánum – en minnst í svartasta skamm­deg­inu. 

Ef Lands­virkjun og Orku­veita Reykja­vík­ur, sem eru í eigu almenn­ings á Íslandi, gætu selt orku til fram­leiðslu raf­efna­elds­neytis fyrir fiski­skip og mjög stór tæki þegar raf­orku­fram­leiðslan er mun meiri en önnur eft­ir­spurn má draga úr orku­þörf fyrir raf­efna­elds­neyt­is­fram­leiðslu veru­lega.

Upp­bygg­ingu flutn­ings­kerfis raf­orku hefur verið for­gangs­raðað í þágu stórnot­enda en minni byggð­ar­lög og almennir not­endur setið á hak­an­um. 

 

Draga verður úr töpum í flutn­ings­kerf­inu sem eru nú um 5% og for­gangs­raða fram­kvæmdum í þágu almenn­ings.

 

Rétt­lát umskipti – skiljum enga eftir

Í öllum þeim breyt­ingum sem þarf að gera á íslensku sam­fé­lagi til þess að Ísland geti orðið laust við jarð­efna­elds­neyti mega byrðar við­kvæmra hópa ekki þyngj­ast. Meg­in­mark­miðið er ekki að skapa nýjar leiðir fyrir fjár­magn að vaxa, þó það sé vissu­lega einn af drif­kröftum breyt­ing­anna. 

Breyt­ing­arnar verður að hvetja áfram með hag­rænum hvöt­um, eins og nið­ur­fell­ingu á virð­is­auka og hag­rænum lötum eins og kolefn­is­gjaldi.

OECD og Alþjóða­gjald­eyr­is­sjóð­ur­inn hafa gefið út að kolefn­is­gjaldið verði að hækka til þess að ná Par­ís­ar­sam­komu­lag­inu. Í þeim löndum sem kolefn­is­gjald hefur verið notað hefur það ekki haft nei­kvæð áhrif á efna­hag­inn eins og reynslan frá Sví­þjóð og Brit­ish Colombia sýn­ir. 

Nauð­syn­legt er að ekki sé um var­an­legan tekju­stofn fyrir ríkið að ræða, heldur verði fjár­magn­inu beint aftur út í sam­fé­lag­ið, til dæmis með hækkun per­sónu­af­sláttar eða árlegri ávísun á alla íbúa lands­ins. Þannig má tryggja að þau efna­minni sem treysta nú á jarð­efna­elds­neyti verði ekki fyrir lífs­gæða­skerð­ingu þegar kolefn­is­gjald verður sett á. Atvinnu­vegir mega ekki vera und­an­þegnir kolefn­is­gjaldi.

 

Nátt­úra Íslands er óend­an­lega dýr­mæt

Síð­ast en ekki síst verður að gæta að íslenskri nátt­úru við umskiptin yfir í jarð­efna­eldnseyt­is­laust Ísland.

Kyngi­mögnuð víð­erni, ein­stakar jarð­mynd­an­ir, fagrir fossar og kröftug jarð­hita­svæði eru verð­mæti sem Íslend­ingum hefur verið falið að gæta. 

Íslensk nátt­úra á engan sinn líka í heim­inum enda segja lang­flestir ferða­menn sem hafa sótt Ísland heim að hún sé meg­in­á­stæða heim­sókn­ar­inn­ar. 

Þessi verð­mæti eru líka efna­hags­leg. Á Íslandi eru 43% af þeim óbyggðu víð­ernum sem óspillt­ust eru í Evr­ópu. 

Gæðin sem í nátt­úr­unni fel­ast gera sam­fé­lag okkar og til­veru rík­ari, betri og inni­halds­rík­ari.

 

Kýlingar á hálendi Íslands. Mynd: Snorri Baldursson. landvernd.is
Kýlingar á hálendi Íslands. Mynd: Snorri Baldursson.

 

 

 

Áskor­anir heims­byggð­ar­innar tengj­ast ekki síður nátt­úru­vernd en lofts­lags­vernd. Þannig hefur aðal­rit­ari Sam­ein­uðu þjóð­anna, António Guterres, ítrekað rætt um að hrun nátt­úr­unnar og vist­kerfa sé yfir­vof­andi með hræði­legum afleið­ingum fyrir sam­fé­lag manna. Skýrsla ráð­gjafa­fyr­ir­tæk­is­ins McK­insey sýnir að verndun land- og haf­svæða er áhrifa­rík lofts­lags­að­gerð, bætir lýð­heilsu og skapar fjölda starfa.

Ný orku­ver spilla íslenskri nátt­úru og í til­raunum okkar til þess að losna við jarð­efna­elds­neytið verðum við að beita öllum ráðum til þess að vernda hana eins og fram­ast er unnt. Það má gera með bættri orku­nýtni, orku­sparn­aði, stækkun núver­andi virkj­ana og skyn­sam­legri for­gangs­röðun orku­sölu og -dreif­ing­ar. Þá er nauð­syn­legt að hafa skýra yfir­sýn yfir þetta risa­verk­efni og að mark­mið með jarð­efna­elds­neyt­is­lausu Íslandi sé alltaf haft að leið­ar­ljósi. Ein­göngu þegar við­un­andi árangri hefur verið náð í öllu ofan­töldu er ástæða til að skoða ný orku­ver.

Risa­verk­efni sem hefur alla burði til að heppn­ast vel

Með vand­legu skipu­lagi og með því að hafa mark­miðið með orku­skipt­unum alltaf í huga getur jarð­efna­elds­neyt­is­laust Ísland orðið til þess að bæta íslenskt sam­fé­lag. Mark­miðið er ekki að reisa fleiri orku­ver til að skapa gróða heldur að draga úr losun gróð­ur­húsa­loft­teg­unda án þess að þyngja byrgðar við­kvæm­ustu hópanna eða valda óaft­ur­kræfum skaða á nátt­úru Íslands. Orku­sparn­að­ur, orku­nýtni og full­nýt­ing raf­magns sem aðal­orku­gjafa ásamt stækk­unum á núver­andi virkj­unum eru allt for­sendur fyrir því að vel tak­ist til. Fyrst þegar góður árangur hefur náðst í þessum atriðum er ástæða til að skoða bygg­ingu nýrra orku­vera eins og vind­orku­vera. Það verður að gera á fag­legan og gagn­sæjan hátt með sjálf­bærni til langs tíma að leið­ar­ljósi. Þannig verður hags­muna almenn­ings, allrar þjóð­ar­inn­ar, og kom­andi kyn­slóða best gætt.

Greinin birtist fyrst í Vísbendingu, riti Kjarnans í desember 2021. 

Ert þú í Landvernd?

Taktu afstöðu með náttúrunni og gakktu í Landvernd