Getum við gert eitthvað til að endurheimta það vistkerfi sem áður var á landssvæði sem hefur raskast? Getum við endurheimt vistkerfi á svæðum þar sem nú er auðn?
Hvað er vistheimt (e. ecological restoration)?
Stutt svar:
Endurheimt vistkerfis.Vistheimt bætir landgæði, gróður, jarðveg og eykur líffræðilegra fjölbreytni. Með þessari mikilvægu aðgerð má endurheimta illa farin vistkerfi þar sem landeyðing hefur átt sér stað t.d. má endurheimta gróður og auka líffræðilega fjölbreytni.
Lengra svar:
Vistheimt er ferli sem stuðlar að bata vistkerfis8 sem hefur hnignað, skemmst eða eyðilagst. Vistkerfi eru samfélög plantna, dýra, sveppa og örvera og samspil þeirra við umhverfi sitt og mynda þau grundvöll þess að líf þrífist hér á Jörð. Í vistheimt er ákveðnum aðgerðum beitt, gjarnan inngripum, til að skila vistkerfum til fyrra ástands og getu, eftir því sem frekast er kostur. Aðgerðirnar geta verið mismiklar eftir því hversu hnignað vistkerfið er. Með vistheimt er dregið úr rofi, tegundir lífvera eru endurheimtar og bætt úr starfsemi vistkerfanna s.s. hringrásum næringarefna (Ólafur Arnalds o.fl. 2015).
Vistheimt er bati vistkerfis sem hefur hnignað, skemmst eða eyðilagst
Hvernig fer vistheimt fram?
Vistkerfi á landi í lélegu ástandi hafa oft ófrjósaman jarðveg, lélega vatnsheldni og litla framleiðslugetu þar sem hringrás næringarefna og vatns- og orkuöflun til ljóstillífunar er skert. Þessi vistkerfi hafa oft tapað gróðurhulu sinni og því er yfirborðið óstöðugt og með miklu rofi. Í slíku landi eru aðgerðir vistheimtar til þess fallnar að koma af stað ferli sem kallast framvinda, en það er breyting á vistkerfi, yfirleitt frá lítt grónu til grónara vistkerfis, óháð árstíðum. Við framvindu verða breytingar á jarðvegi, plöntu-, dýra- og örverusam- félögum samhliða því sem virkni vistkerfisins eykst. Eftir því sem vistkerfi er verr farið tekur þetta ferli lengri tíma. Markmið vistheimtaraðgerðir er því að örva framvindu og auka stöðugleika vistkerfanna. Ýmsar aðferðir eru nýttar til þess, svo sem eyðing ágengra framandi tegunda þar sem þær er að finna, sáning eða gróðursetning, áburðargjöf og heyþakning svo fátt eitt sé nefnt.
Á síðustu öld tók votlendi hér á landi miklum breytingum vegna framræslu og ræktunar mýra sem hefur haft mikil áhrif á gróðurfar og dýralíf. Búsvæði lífvera í vatnsföllum hafa víða orðið fyrir röskun, m.a. vegna efnistöku og vatnstöku vegna framkvæmda og/ eða virkjana. Hægt er að endurheimta þannig röskuð vistkerfi með því að hætta efn- isnámi í vatnsfarvegunum og rjúfa stíflur eða hækka vatnsstöðu í framræstu votlendi m.a. með uppfyllingu skurða. Slíkar aðgerðir hafa gefið góðan árangur.
Endurheimt vistkerfi verða sjaldan nákvæmar eftirlíkingar af fyrra ástandi enda eru vistkerfi síkvik vegna náttúrulegra ferla og breytinga á umhverfisaðstæðum. Vistheimtaraðgerðir taka að jafnaði langan tíma, hafi mikið rask orðið getur vistheimt tekið áratugi eða jafnvel aldir (Ólafur Arnalds o.fl. 2015).
Af hverju er mikilvægt að vinna að vistheimt?
Íslensk vistkerfi eru í ákaflega misjöfnu ástandi. Sums staðar er ástand gott en víða er landið verulega laskað, án þess að því sé veitt náin athygli. Einnig eru náttúruleg svæði á Íslandi þar sem gróður fær ekki þrifist sem kallast auðnir. Ástæða þess er oft sú að gos- virkni þar er mikil og á þetta við um sum svæði á hálendi Íslands. Mörgum finnst gróið land fallegra á að líta en ógróið land enda mikil lífsgæði fólgin í möguleikum til útivistar og náttúrufegurð á grónu landi, en náttúrulegar auðnir, sem búa yfir dulúð óbyggðanna, hafa einnig mikið aðdráttarafl í hugum margra.
Vistkerfi eru þó ekki bara falleg heldur eru þau líka bráðnauðsynleg. Stundum er talað um það sem vistkerfin gefa okkur sem vistkerfaþjónustu. Sem dæmi um slíkt er miðlun og hreinsun vatns, myndun jarðvegs, niðurbrot lífrænna leifa, endurnýjun næringarefna í jarðvegi, endurnýjun súrefnis og hreinsun andrúmsloftsins. Það er beint samband á milli ástands lands og vistkerfaþjónustu þess. Slæmt ástand leiðir af sér minni þjónustu en með því að bæta ástandið endurheimtum við fyrri vistkerfaþjónustu.
Vistkerfi hreinsa vatn og andrúmsloft, mynda jarðveg og endurnýja næringarefni
Þessi þjónusta er ekki öllum kunn og því ekki allir sem átta sig á mikilvægi heilbrigðra vistkerfa fyrir líf á Jörðinni. Það er því mikilvægt að byrja snemma að vinna að skilningi á mikilvægi þeirra, verndun og endurheimt. Endurheimt vistkerfa er brýn, ekki bara vegna ásýndar þeirra heldur vegna þeirrar nauðsynlegu þjónustu sem vistkerfi veita lífi hér á Jörðu (Ólafur Arnalds, 2015).
Þemað fellur vel að grunnþáttunum sjálfbærni, jafnrétti og lýðræði og mannréttindi
Hvað getum við gert?
Grunn- og framhaldsskólum í Skólum á grænni grein stendur til boða að taka þátt í vistheimtarverkefni Landverndar, sem hófst árið 2013. Í verkefninu fást skólar við raunverulega vistheimt á löskuðu svæði í nágrenni skólans.
Ýmsir skólar eru þátttakendur í vistheimtarverkefni Landverndar. Þrír fyrstu skólarnir sem tóku þátt voru Grunnskólinn Hellu, Hvolsskóli og Þjórsárskóli.
Í verkefninu vinna nemendur að uppgræðslu á örfoka landi í nágrenni skólans. Nemendur leggja út tilraunareiti þar sem þeir prófa mismunandi aðferðir við uppgræðslu og kanna árangurinn í lok hvers sumars. Um framhaldsverkefni er að ræða en nemendur hefja rannsóknina við lok fimmta bekkjar þegar þeir leggja út tilraunareitina, þeir taka reitina svo út að hausti við upphaf sjötta bekkjar. Verkefnið heldur áfram með þessum hætti út skólagönguna og á hverju ári bætast ný verkefni og nýjar upplýsingar við verkefnið. Í vinnu við verkefnið fara nemendur í hlutverk alvöru rannsakenda og eru notaðar vísindalegar aðferðir líkt og vísindamenn nota við sambærilegar rannsóknir. Verkefnið tengist mörgum fögum en það má t.d. tengja það náttúrufræði, stærðfræði, samfélagsfræði og jafnvel tungumálakennslu. Á heimasíðu Landverndar er verkefnahefti fyrir nemendur sem útskýrir skref fyrir skref verkþætti verkefnisins. Þeim skólum sem hafa áhuga á að taka þátt í verkefninu er bent á að hafa samband við Landvernd.
Í vistheimtarverkefni Landverndar beita nemendur vísindalegum aðferðum við uppgræðslu örfoka lands
Hlutverkaleikur um vistheimt
Sem framhald af vistheimtarverkefninu geta skólar sett á svið hlutverkaleik þar sem þeir fá enn dýpri innsýn inn í mikilvægi varðveislu vistkerfa, uppbyggingu raskaðra vistkerfa og þurfa auk þess að kljást við ágreining mismunandi hagsmunaaðila. Hlutverkaleikurinn var hannaður af Guðrúnu Schmidt, starfsmanni Landgræðslu ríkisins, sem hluti af meistaraverkefni hennar í menntun til sjálfbærni. Í leiknum setja nemendur sig í spor ýmissa hagsmunaaðila ákveðins landsvæðis, s.s. á Íslandi, í regnskógi og eyðimörk. Sett er á svið atburðarás þar sem ákveðnir aðilar vilja nýta landsvæðið til framleiðslu með einhverjum hætti. Aðrir aðilar, s.s. íbúar á svæðinu, náttúruverndarsamtök, sveitarstjórn ásamt öðrum hagsmunaaðilum hafa mögulega aðra skoðun á málinu og snýst verkefnið um að hagsmunaaðilarnir komast að málamiðlun um hvað gera skuli. Allir aðilar þurfa að rökstyðja og ræða sína skoðun á málinu. Í kjölfarið geta nemendur kynnt verkefnið og haldið sýningu fyrir aðstandendur skólans, s.s. foreldra og forráðamenn, sveitarstjórn og aðra hlutaðeigandi. Verkefnið nýtist mjög vel í vinnu við sjálfbærnimenntun og getu til aðgerða þar sem það snýst, auk umhverfismála, um jafnrétti, lýðræði, mannréttindi, samkennd og hnattrænt samhengi svo eitthvað sé nefnt. Verkefnið fellur einnig vel að öllum grunnþáttum aðalnámskrár. Skólar sem hafa áhuga á að vinna slíkt verkefni er bent á að hafa samband við Landvernd eða Landgræðslu ríkisins.
Í hlutverkaleik um vistheimt þurfa nemendur að kljást við ágreining ólíkra hagsmunaaðila