Öræfaástin og eignarhaldið

Uxatindar - ein af dásemdum hálendisins.
Uxatindar eru ein af perlum hálendisins.
Náttúran er nú sem aldrei fyrr borin fram sem auðmeltur skyndiréttur og jafnvel sem neyðarframlag til loftslagsvandans á heimsvísu. Hálendi Íslands þarf nauð­syn­lega kom­ast sem fyrst inn í hálend­is­þjóð­garð. Það er land sem okkur ber skylda til að varð­veita sem síð­ustu stóru, sam­felldu og óskemmdu víð­erni Evr­ópu. Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar.

Ég bið ykkur að hverfa með mér rétt sem snöggvast aftur til árs­ins 1953. Sjö­tíu ár aftur í tím­ann. Þá stóð til að nota Horn­bjarg og Hæla­vík­ur­bjarg sem skot­mörk á her­æf­ingu NATO. Já, ég end­ur­tek, NATO fékk leyfi til að tæta í sig björgin á skotæf­ing­um.

Jak­obína Sig­urð­ar­dóttir skáld­kona var frá Hæla­vík. Hún greip til þeirra vopna sem henni voru töm­ust og orti krafta­kvæði eða áhrín­is­ljóð sem er senni­lega eitt magn­að­asta kvæði sem ort hefur verið til varnar íslenskri nátt­úru.

Og trúi fólk á galdra þá er morg­un­ljóst að áhrín­is­orðin virk­uðu því enn standa björgin ósnort­in. Jak­obína orti svo til varnar sínum hamra­borgum og ávarp­aði þar nátt­úr­una sjálfa og sínar æsku­stöðv­ar:

Láttu, fóstra, nap­urt um þá næða – norð­an­élin þín,
Fjöru­drauga og fornar vofur hræða. Feigum villtu sýn!
Þeim, sem vilja virkjum morðs­ins níða vamm­laust brjóstið þitt.
Sýni þeim hver örlög böð­uls bíða- bernsku­ríkið mitt.

Krafta­kvæðið varð lengra, en skemmst er frá að segja að her­skipin urðu frá að hverfa vegna aftaka­veð­urs við Horn­strandir svo ekk­ert varð af skotárásinni miklu á björg­in. Og þá orti Jak­obína á eftir byss­un­um:

Válega ýfr­uðu vind­ar, veif­aði Núp­ur­inn élj­um,
öskr­aði brim­rót við björg­in, boð­andi vík­ingum feigð.
Hljóm­aði hátt yfir storm­inn:
Hér skal hver ein­asta þúfa var­in!
og aldrei um eilífð,
ykkur til skot­marks leigð.

Já, hún var varin með göldrum nátt­úran á Horn­ströndum þarna fyrir nær sjö­tíu árum. Friðland Horn­stranda, um 600 fer­kíló­metrar að stærð, var svo stofnað 1975, ríf­lega tutt­ugu árum eftir þessa atburði.

Við erum öll landverðir

Mikið væri ein­falt og ágætt ef við gætum gripið til galdra til að vernda hálendið – til að gæta öræf­anna allra. En gald­ur­inn felst senni­lega mestur og bestur í sam­stöðu, úthaldi og tærri sýn á mark­mið­ið.

Við, fólkið í land­inu, erum land­verð­ir. Og við brettum aftur og aftur upp ermar og berj­umst fyrir heiða­landi, öræfum og víð­ern­um.

Við sláum skjald­borg um sanda, vötn og fossa. Það er okkar hlut­verk. Okkur fjölgar líka mjög hratt eftir því sem fram­tíð­ar­fólkið full­orðn­ast. Og þá fækkar von­andi orr­ust­un­um. Okkur fjölgar, okkur sem finnum fyrir hlut­verk­inu í og með nátt­úr­unni, finnum fyrir kær­leik­anum og öræfa­ást­inni, finnum fyrir umburð­ar­lyndi fyrir því sem vex og and­ann dregur og finnum í okkur víð­sýni til fram­tíðar – sýn sem nær svo langt út fyrir okkar augna­blik í til­vist­inni.

Varn­ar­gald­ur­inn felst í tæru sýn­inni, að halda fók­us, og hann felst líka í fjölda­sam­stöð­unni. Við vitum hvað við þurfum að varð­veita og við vitum hverju við þurfum að skila áfram til næstu kyn­slóða. Við vitum að mann­eskjan þarf að taka minna pláss í til­vist­inni og ganga inn í fram­tíð­ina af virð­ingu og lotn­ingu fyrir nátt­úru og ótrufl­uðu víð­ern­um.

Því það er alltaf næsta kyn­slóð sem er lög­giltur eig­andi lands og nátt­úru – ekki kyn­slóðin sem er alltaf á för­um. Hún er aðeins gömul gæslu­sveit, hverju sinni, yfir eigum afkom­end­anna.

Samt er það nú svo að þau sem nú lifa telja sig mörg hver eiga rétt á að sólunda auð­æfum afkom­end­anna strax, brjóta allt land sem þau eiga ekki og brjóta svo meira, hrifsa og gleypa, um leið og allar sam­fé­lags­legar ákvarð­anir ættu að ganga út á að ganga ekki á.

Það er krafa fram­tíð­ar­innar til þeirra sem nú lifa litla stund.

Und­rið ein­staka

Á þar­síð­ustu öld, í villtasta vestr­inu, stofn­uðu Banda­ríkja­menn sinn fyrsta þjóð­garð, Yell­ow­sto­ne, árið 1872. Og það var eng­inn smá­ræðis þjóð­garð­ur: Níu­þús­und fer­kíló­metrar af fjal­lendi, giljum og gljúfrum – stór­fljót­um, ám og vötnum og háhita­svæð­um. Í dag eru í Banda­ríkj­unum 420 þjóð­garðar og þar af 63 þjóð­garðar sem Banda­ríkja­þing hefur skil­greint sem algjör­lega ein­stök nátt­úru­und­ur. Þessi ein­stöku undur skil­greind af þing­inu þar þekja sam­tals 209 þús­und fer­kíló­metra – eða rúm­lega tvö Íslönd.

Um svipað leyti og okkur tókst að frið­lýsa Horn­strand­irnar hérna heima, árið 1974, var svo stofn­aður stærsti þjóð­garður í heimi. Það var rétt hjá okk­ur, á norð­austur Græn­landi, 972 þús­und fer­kíló­metrar af þjóð­garði. Sá þjóð­garður er næstum tíusinnum stærri en allt Ísland.

Hálendi Íslands er um fjör­tíu þús­und fer­kíló­metr­ar. Það er ein­stakt nátt­úruundur á ver­ald­ar­vísu sem þarf nauð­syn­lega kom­ast sem fyrst inn í hálend­is­þjóð­garð. Það er land sem okkur ber skylda til að varð­veita sem síð­ustu stóru, sam­felldu og óskemmdu víð­erni Evr­ópu.

Hér eru nokkrir drauma­staði á óska­list­anum fyrir hálend­is­þjóð­garð­inn. Við skulum fljúga í hug­anum inn á hálendið sem vet­ur­inn er að taka í fangið þessi dæg­ur. Nefnum stað­ina upp­hátt með ást í rödd­inni: Kerl­inga­fjöll, Þjórs­ár­ver, Friðland að Fjalla­baki, Hvera­vell­ir, Guð­laugstung­ur, Lang­jök­ull, Ald­eyja­foss, Dynkur, Skjálf­anda­fljót, Hrefnu­búð­ir, Þjófa­dal­ir, Haga­vatn.

Það er lík­lega komin héla í mosa­þemburnar við Jök­ul­gil og Löð­mundur kom­inn með gráan koll þegar þetta er skrif­að.

Eign­ar­haldið

Enn um stund þurfum við að ákalla norð­an­é­l­in, villa feigum sýn og verja hverja ein­ustu þúfu því nátt­úran er nú sem aldrei fyrr borin fram sem auð­meltur skyndi­réttur og jafn­vel sem neyð­ar­fram­lag til lofts­lags­vand­ans á heims­vísu. Það er nýjasta afsök­unin fyrir nátt­úru­fórn­unum sem þarf að færa núna strax.

En! Við höfum skýra sýn. Við vitum hvað við þurfum að varð­veita. Við þekkjum okkar hlut­verk.

Það er þannig að hver ein­asta kyn­slóð, sem lifir og heldur um völd, á ekki land­ið, á ekki nátt­úr­una, á ekki víð­ernin til að ráð­stafa. Öræfin til­heyra ekki orku­fyr­ir­tækj­um, hags­muna­sam­tökum og virkj­ana­stofn­unum heldur fram­tíð­ar­fólk­inu.

Í augum barna okkar spegl­ast hálend­ið, víð­ern­in, kyrrðin og auðn­in, bústnar þúf­ur, mýrar og lækir sem hjala. Dýja­mosi og eyr­ar­rós á sandi.

Börnin og börnin þeirra og svo aftur börnin þeirra verða að fá að til­heyra þessu landi svo nátt­úran lifi okkur af. Þau eiga fossa og fjöll og foss­arnir eiga þau. Að til­heyra ósnortnum víð­ernum er grunn­stef og það dýr­mætasta sem við getum alltaf gefið næstu kyn­slóð. Fram­tíð­ar­fólkið á hálendið og hálendið á þau.

Þetta gagn­kvæma eign­ar­hald er heil­agt nátt­úru­lög­mál. Því er ætlað að við­halda lífi og veita fram­tíð­ar­von.

Orku­skiptin miklu

Samt hafa kyn­slóðir lið­inna ára­tuga hagað sér eins og eng­inn sé morg­un­dag­ur­inn, eins og að eng­inn komi á eftir okk­ur. Líkt og að við höfum fundið öll svör og verðum að keyra vél­arnar á fullri ferð, brjóta allt land og klára alla sjóði nátt­úr­unn­ar. Þetta er alltaf sama sagan þótt við finnum henni nýjan titil í hvert sinn sem gefið er í botn. Nú heitir sagan Orku­skiptin miklu.

Við erum öll land­verð­ir. Sumir sofa að vísu á verð­inum og ein­hverjir skima eftir pen­ingum eða völdum til að hrifsa til sín á vakt­inni. Það er manns­ins saga.

En það rennur hratt upp fyrir okkur öllum að við erum líka land­verðir fyrir heims­byggð­ina. Hálendi Íslands er ein­stakt á ver­ald­ar­vísu og geymir stærstu ósnortnu víð­erni Evr­ópu eftir stó­fellda land­nýt­ingu lið­innar aldar um alla álfu og víða ver­öld. Þannig berum við ekki aðeins ábyrgð gagn­vart kom­andi kyn­slóðum hér­lend­is, heldur gagn­vart allri heims­byggð­inni.

Um leið standa öll spjót á hálend­inu. Orku­skipti verða að vera nátt­úru­skipti á þessum skipti­mark­aði og hvergi er minnst á neyslu­skipti sem eru kannski nauð­syn­leg­ustu bíttin en um leið þau erf­ið­ustu.

Einn fremsti nátt­úrupóli­tíkus á plánet­unni, Sir David Atten­borough, sagði: „Sann­leik­ur­inn er sá að nátt­úran breyt­ist nú hratt. Og um leið erum við algjör­lega háð henni. Hún færir okkur mat, vatn og loft. Hún er það dýr­mætasta sem við eigum og við verðum að verja hana.“

Öræfa­ástin

Allt snýst þetta svo um ást­ina. Ást á landi, ást á hvert öðru, ást á fram­tíð­inni, ást á því sem nær­ist og and­ann dreg­ur. Fjór­menn­ingar frá Liver­pool sungu mön­tr­una góðu: Ást er allt sem þarf.

Við sem berum öræfa­ást í brjósti vitum að þetta er lang­hlaup. Við vitum að við þurfum að taka slag­inn aftur og aft­ur. En hér gefst eng­inn upp.

Við vinnum með nátt­úr­unni en ekki á móti henni og nærumst í hennar skjóli, eins og segir í bæn­inni hans Fitz úr Fjalla­verk­smiðju Íslands:

Móðir jörð. Þú sem ert í vanda,
Til komi þinn kraft­ur, til sjáv­ar, lofts og landa.
Verði þinn vilji svo nærumst í þínu skjóli.
Gef oss að ganga með þér á réttu róli.
Og fyr­ir­gefðu gamlar synd­ir.
Gefðu þeim sýn sem eru blind­ir.
Leið þú oss í lífs­ins ábyrgð
því að þitt er ríkið
nátt­úran og dýrðin
að eilífu, ást­in.

——

Kristín Helga Gunnarsdóttir flutti magnaða ræðu á Hálendishátíð Landverndar 19. október sl. og í kjölfarið birtist textinn í Kjarnanum 23. október.  

 

Ert þú í Landvernd?

Taktu afstöðu með náttúrunni og gakktu í Landvernd