Vatn, þema hjá Skólum á grænni grein

Verkefnakista

Vatn

Flokkar: Vatn, Þema

Vatn er undirstaða alls lífs á Jörðinni og er eitt af því sem skapar sérstöðu Jarðarinnar. Vatn er eitt af þemum Skóla á grænni grein.

Hvaðan kemur vatnið? Eigum við nóg af vatni í heiminum? En á Íslandi? Hvernig nýtum við vatnið? Hvernig spörum við vatnið? Þurfum við að spara vatnið á Íslandi?

Hvað er vatn?

Stutt svar

Lyktar- og bragðlaus vökvi sem er nauðsynlegur því lífi sem við þekkjum.

Lengra svar

Vatn er undirstaða alls lífs á Jörðinni og er eitt af því sem skapar sérstöðu Jarðarinnar. Um ¾ hlutar Jarðarinnar eru þaktir vatni og eru lífverur að stórum hluta úr vatni, t.d. erum við manneskjur um 67% vatn. Vatnið á Jörðinni er takmörkuð auðlind að því leyti að það endurnýjast ekki heldur er það í stöðugri hringrás sem drifin er áfram af sólinni.

Um 3/4 hlutar Jarðarinnar eru þaktir vatni

Hvernig er hringrás vatns?

Hringrás vatns má lýsa með þeim hætti að vatn gufar upp fyrir tilstilli sólarinnar, þéttist ofar í gufuhvolfinu og verður að skýjum. Vatnsgufan þéttist svo enn frekar og verður að dropum eða ískristöllum sem falla til jarðar sem regn eða snjór. Hluti vatnsins á jörðu niðri er nýttur af plöntum og dýrum, annar hluti fer í ár, vötn og höf. Vatnið smýgur einnig niður um glufur í jarðskorpunni og verður að grunnvatni. Grunnvatn er meðal annars nýtt sem neysluvatn. Á myndinni er hringrás vatns útskýrð.

Hverjar eru vatnsbirgðir heimsins?

Þó vatn sé takmörkuð auðlind er það til í svo gríðarlegu magni að ekki þarf að óttast vatnsskort. Eða hvað? Vandamálið er að vatnið er að langmestum hluta saltvatn eða um 97% af því vatni sem til er í heiminum. Það eru því aðeins um 3% af vatnsbirgðum heimsins ferskvatn og af þeim eru aðeins um 30% aðgengileg til notkunar ýmist sem grunnvatn eða yfirborðsvatn, restin er að mestu leyti bundin í jöklum. Því má segja að ferskvatn sé í takmörkuðu magni og er því mjög misskipt á milli landssvæða (UN water, 2016).

Aðeins 3% af vatnsbirgðum heimsins er ferskvatn og er því mjög misskipt á milli svæða jarðar.

Í hvað notum við vatnið?

Vatnsnotkun í heiminum hefur aukist jafnt og þétt með aukinni framleiðslu og auknum mannfjölda. Vatn er, líkt og orka, ein af meginforsendum nútímalifnaðarhátta og er gríðarlegt magn vatns notað daglega til að viðhalda framleiðslu og neyslu Jarðarbúa. Landbúnaður er sú atvinnugrein sem nýtir langmest af neysluvatninu, eða um 70%. Iðnaður kemur þar á eftir og nýtir um 20% neysluvatnsins en aðeins um 10% er nýtt til heimilishalds (UN water, 2016).

Um 70% af neysluvatni heimsins er nýtt í landbúnaði!

Hvernig er ástand neysluvatns í heiminum?

Vegna gífurlegrar eftirspurnar eftir vatni í landbúnaði og iðnaði er í mörgum löndum gengið mjög nærri grunnvatnsbirgðum auk þess sem mengun grunnvatnsins er víða raunverulegt vandamál. Ferskvatn er því víða af skornum skammti og er ýmsum aðferðum beitt til að hreinsa vatnið svo hægt sé að neyta þess. Sums staðar eru vatnshreinsistöðvar notaðar til að hreinsa skólp og koma því aftur í umferð, annars staðar er sjór afsaltaður ýmist með eimingu eða öfugri osmósu en þessar aðferðir eru dýrar og krefjast mikillar orku. Á sumum stöðum er mestallt drykkjarvatn hreinlega flutt á flöskum til neytenda. Víða er reynt að finna aðrar aðferðir til að nýta vatnið sem best. Til dæmis er svokölluðu gráu vatni veitt á salerni í auknu mæli, en það er vatn sem nýtt hefur verið, t.d. í handþvott eða sturtu. Reynt er við byggingu á nýjum húsum að hanna affallskerfið með tilliti til þessa. Á flestum stöðum er hreinu vatni þó enn veitt á salerni en um 15 lítrum af vatni er sturtað niður í hvert skipti!

Við notum 15 lítra af vatni í hvert sinn sem við sturtum niður! Víða er skólp hreinsað og gert neysluhæft

Hvað með vatnið á Íslandi?

Ástand vatns á Íslandi er almennt talið mjög gott og er landið afar auðugt af vatni. Megnið af neysluvatninu á Íslandi kemur frá grunnvatni, eða um 93%, restin kemur frá yfirborðsvatni. Grunnvatnið er nýtt sem neysluvatn ómeðhöndlað en hins vegar þarf í einstaka tilvikum að meðhöndla yfirborðsvatnið með útfjólubláum geislum til að drepa bakteríur og gera það neysluhæft (MAST, 2015). Á Íslandi erum við því svo heppin að eiga ógrynni af hreinu neysluvatni. Sé miðað við höfðatölu er vatnsmagnið á mann með því allra mesta sem gerist í heiminum. Aftur á móti er notkun vatns hér á landi að sama skapi með því mesta sem gerist í heiminum, miðað við höfðatölu er notkunin um 225 þúsund lítrar á mann á ári sem gerir um 616 lítra á dag! Til samanburðar notar hver Dani að meðaltali um 116 lítra af vatni á dag (Evrópusambandið, 2015).

Vatnsnotkun á Íslandi er rúmir 600 lítrar á mann á dag sem er með því mesta sem gerist í heiminum!

Af hverju er mikilvægt að vinna með þemað vatn?

Flest tökum við vatni sem sjálfsögðum hlut og veltum lítið fyrir okkur þeim lífsgæðunum sem felast í því að skrúfa frá krana og fá sér sopa af hreinu, ísköldu vatni. Á sama tíma er fólk annars staðar í heiminum sem þarf að ganga langar leiðir til að sækja vatn til heimilisins, sem jafnvel er ekki hreint. Það er því afar brýnt að vinna með vatn og gera nemendum grein fyrir mikilvægi þess að fara vel með vatnsauðlindina.

Þemað fellur vel að grunnþáttunum sjálfbærni, jafnrétti, lýðræði og mannréttindi og heilbrigði og velferð.

Þemað tengist heimsmarkmiðum 4: Menntun fyrir alla, 6: Hreint vatn og hreinlætisaðstaða og 14: Líf í vatni.

Hvað getum við gert?

Leikskólar og yngri bekkir grunnskóla:

Rekja hringrás vatns.
Útbúa vatnstunnu á skólalóð sem safnar regnvatni og hafa krana neðst en með því móti læra krakkarnir einnig að vatnið er takmarkað – þegar vatnið í tunnunni er búið kemur ekki meira fyrr en rignir á ný.
Skoða mismunandi birtingarform vatns þ.e. gufa, fljótandi vatn, ís og/eða snjór.
Búa til lokað kerfi fyrir plöntur sem sýnir vatns- (og kolefnis-) hringrásina (sjá dæmi frá skóla í handbókinni á bls. 56).
Kanna mismunandi vatnsaðstæður í vistkerfum á Jörðinni eins og t.d. eyðimörk og regnskóg.
Gera sýnidæmi um magn fersks vatns á Jörðinni.
Mæla heildarvatnsnotkun skólans yfir ákveðið tímabil og finna leiðir til úrbóta.
Kanna notkun vatns innan skólans og heima.
Skoða hvernig aðgengi að vatni er annars staðar í heiminum, hvernig er að búa við vatnsskort?
Skoða lífríki í vatni og bera saman lífríki í fersk- og saltvatni.

Eldri bekkir grunnskóla og framhaldsskólar

Kanna hvaðan neysluvatn sveitarfélagsins kemur og fara í vettvangsferð á staðinn.
Ræða um mismunandi aðgang að vatni í heiminum og siðferðislegar afleiðingar skerts aðgangs að vatni.
Kanna mismunandi hreinsunaraðferðir á vatni.
Kanna hversu mikið af vatni er notað í dagleg heimilisstörf, s.s. sturtu, handþvott, uppþvott, þvott o.fl. og finna leiðir til að minnka notkunina.
Bera saman vatnsnotkun á Íslandi og í öðrum löndum.
Eima sjó til að búa til ferskt vatn.
Kanna vatnsspor matvæla, fatnaðs og raftækja.

REYNSLUSÖGUR ÚR SKÓLA:

Börnin í Holtakoti gerðu listaverk með alvöru vatni sem sýnir hluta af hringrás vatns

Leikskólinn Holtakot á Álftanesi vann mörg skemmtileg verkefni þegar þemað vatn var tekið fyrir. Meðal annars gerðu börnin listaverk þar sem þau máluðu saman stóra mynd af fjalli með jökli efst og útbjuggu svo rennu niður af fjallinu í ílát. Listaverkinu var komið fyrir úti þannig að rennan safnaði rigningarvatni. Með þessum hætti lærðu börnin á skemmti- legan hátt um hringrás vatns, þ.e. rigningarvatn og vatn úr jöklum rennur í ár og læki og þaðan í stöðuvötn eða í hafið. Sú hugmynd hefur komið upp að setja tunnu undir listaverkið sem safnar vatninu. Krana væri komið fyrir neðst á tunnunni, þannig að börnin geti nýtt vatnið sem safnast saman í tunnunni. Þegar vatnið klárast þurfa þau svo að bíða þess að rigni á ný til að meira vatn safnist. Með þessu móti læra börnin að auðlindir geta verið takmarkaðar og því þarf að fara sparlega með þær. Einnig gerðu þau ýmsar tilraunir með hin ýmsu vatnsform þ.e. klaka, snjó og vatnsgufu. Verkefnið tengist einnig grunn- þáttunum jafnrétti og sköpun.

Nemendur í Langholtsskóla gengu 3 kílómetra með 20 lítra af vatni

Nemendur í Langholtsskóla tóku þátt í áskorun sem Rauði krossinn stóð m.a. fyrir og fólst í því að ganga 3 km haldandi á 20 lítrum af vatni. Tilgangur áskorunarinnar var að gera nemendum betur grein fyrir þeim lífsgæðum sem felast í aðgangi að hreinu vatni. Einnig að leyfa þeim að upplifa á eigin skinni hvað skert aðgengi að vatni getur þýtt. Nemendum voru kynnt svæði í heiminum þar sem vatn er af skornum skammti og fólk þarf jafnvel að ganga langar leiðir til að nálgast vatn. Vatnsmagnið er þá jafnframt allt það vatn sem notað er við daglegar athafnir þann daginn. Þetta settu nemendur í samhengi við sína eigin vatnsnotkun, sem reyndist margfalt meiri. Vatnsburðurinn fór fram kaldan vetrar- morgun í snjó og hvassviðri og varð því enn meiri áskorun fyrir vikið. Nemendur stóðust áskorunina og sögðust að henni lokinni svo sannarlega kunna betur að meta hreina, íslenska vatnið. Í kjölfarið gerðu nemendurnir myndband þar sem verkefninu var lýst. Verkefnið tengist einnig þemanu hnattrænt jafnrétti og grunnþáttunum jafnrétti, lýðræði og mannréttindi og sköpun.

Í Öldutúnsskóla útbjuggu nemendur lokað kerfi sem sýnir hringrás vatns og kolefnis

Í Öldutúnsskóla í Hafnarfirði gerðu nemendur áhugavert verkefni um hringrás vatns og kolefnis. Nemendur bjuggu til lokað kerfi úr tveimur tveggja lítra gosflöskum þar sem vatn og kolefni var endurnýtt þegar það fór í hringrás um kerfið. Kerfinu var vel lokað svo ekkert fór út og ekkert kom inn. Planta var gróðursett í mold innan kerfisins og í moldina voru settir ánamaðkar og skordýr. Þörungum og gúbbífiskum var jafnframt komið fyrir í vatni innan kerfisins. Koltvísýringurinn sem lífverurnar í kerfinu mynduðu dugðu, ásamt vatninu, til að sjá plöntunni fyrir efni til ljóstillífunar. Þetta er í raun einfaldara í framkvæmd en það kann að hljóma. Með þessum hætti er hægt að kenna á skemmtilegan hátt um hringrásir eins og þær virka í náttúrunni. Verkefnið fellur einnig mjög vel að þemanu loftslagsbreytingar.