Landvernd kvartar til ESA vegna reglna um umhverfismat

Landvernd telur að íslensk stjórnvöld uppfylli ekki EES reglur um mat á umhverfisáhrifum, tryggi ekki hlutleysi leyfisveitenda og að markmið laganna sé ekki rétt. Kvörtunin var send í í framhaldi af ályktun aðalfundar Landverndar 2020 um umbætur á lögum um mat á umhverfisáhrifum.

Landvernd hefur kvartað til Eftirlitsstofnunar EFTA (ESA) vegna ófullnægjandi innleiðingar á EES tilskipun um lög um mat á umhverfisáhrifum.

Í kvörtun Landverndar kemur meðal annars fram að á Íslandi eru leyfisveitendur stórra framkvæmda oft mjög lítil sveitarfélög sem geta átt von á umtalsverðri aukningu á tekjum sínum til dæmis í gegnum fasteignagjöld og vegna aukinna umsvifa á framkvæmdatíma. Sveitarfélögin geta í þeim tilvikum ekki talist vera hlutlaus eða eiga ekki hagsmuna að gæta og geta því ekki verið lögbært yfirvald til leyfisveitinga í þessum tilvikum.

Sveitafélög geta í mörgum tilvikum ekki tryggt hlutleysi

Í maí 2019 komst EFTA dómstóllinn að þeirri niðurstöðu að Ísland hefði ekki innleitt EES tilskipun um umhverfismat með fullnægjandi hætti og í kjölfarið var íslenskum lögum um umhverfismat breytt í júlí 2019 (sjá lög 96/2019). Við þá breytingu var blandað saman tilraun til innleiðingar á EES reglunum og vinnu starfshóps umhverfisráðherra um heildarendurskoðun laga um mat á umhverfisáhrifum frá 2016. Þau atriði sem ekki hafa verið rétt innleidd varða meðal annars að stjórnvöld tryggi að leyfisveitendur séu hlutlausir og eigi ekki verulegra hagsmuna að gæta vegna framkvæmdar eða starfsemi sem veitt er leyfi fyrir og að markmið laganna verði einnig „hátt verndarstig umhverfisins”.

Umhverfismat á að tryggja að náttúran verði ekki fyrir óbætanlegum skaða

Markmið með umhverfismati framkvæmda er að tryggja að náttúran verði ekki fyrir óbætanlegum skaða og að tekið sé tillit til umhverfisins í öllum undirbúningi og leyfisveitingarferlum vegna framkvæmda og starfsemi sem hefur neikvæð umhverfisáhrif í för með sér.

Markmið með tilskipuninni sem enn hefur ekki verið innleidd er að einfalda og uppfæra ferli við umhverfismat, bæta vernd umhverfisins og taka aukið tillit til nýrra áskoranna eins og loftslagsvár.

Leggjum áherslu á verndarstig umhverfisins en ekki á að draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum

Réttur almennings og samtaka hans til þess að koma að opinberum ákvörðunum hefur verið takmarkaður hér á landi, til dæmis með setningu laga um fiskeldi árið 2018 sem ESA hefur ákvarðað að stangist á við EES reglur og með því að hindra aðgang umhverfisverndarsamtaka að dómsstólum. Þá ber oft við að þrátt fyrir opnar leiðir til umsagna og kæruheimilda skelli yfirvöld skollaeyrum við röksemdum um hagsmuni náttúrunnar og hunsi lýðræðisleg réttindi almennings til þess að vernda hana.

Hér er nánari umfjöllun um þau atriði sem ekki hafa verið rétt innleidd og þar sem íslensk lög uppfylla ekki lágmarkskröfur tilskipunarinnar í veigamiklum atriðum:

1. Skv. 9 gr. tilskipunarinnar eiga stjórnvöld tryggja að leyfisveitendur séu hlutlausir og eigi ekki verulegra hagsmuna að gæta vegna framkvæmdarinnar eða starfseminnar sem fær leyfið. Þetta hefur ekki verið fellt inn í íslensku lögin. Á Íslandi eru leyfisveitendur stórra framkvæmda oft mjög lítil sveitarfélög sem geta átt von á umtalsverðri aukningu á tekjum sínum til dæmis í gegnum fasteignagjöld og vegna aukinna umsvifa á framkvæmdatíma. Sveitarfélögin geta í þeim tilvikum ekki talist vera hlutlaus eða eiga ekki hagsmuna að gæta og geta því ekki verið lögbært yfirvald til leyfisveitinga í þessum tilvikum.
2. Álit Skipulagsstofnunar getur ekki haft lágmarksgildistíma þar sem leyfisveitanda ber að fullvissa sig um við veitingu leyfis að allar upplýsingar séu dagsréttar, viðeigandi og uppfærðar (e. up to date). Álitið gæti haft hámarksgildistíma, sem sagt að eftir x ár frá útgáfu álitsins falli það í heild sinni úr gildi og ef framkvæmdaaðili óskar eftir leyfi til framkvæmda verði nýtt mat að fara fram.
3. Til þess að tilgangi umhverfismats sé náð þarf að líta á alla málsmeðferðina sem eina heild. Leyfisveitingu á að skilgreina sem lokaskref umhverfismatsferlisins eins og fram kemur í 1. gr. tilskipunarinnar. Leyfisveiting verður því að byggja á áliti Skipulagsstofnunar um umhverfisáhrif framkvæmda eða starfsemi, sem rökrétt framhald af því.
4. Í tilskipuninni kemur skýrt fram að markmið hennar er hátt verndarstig umhverfisins. Þetta er ekki hluti af markmiðum íslensku laganna heldur eingöngu að draga eigi úr neikvæðum umhverfisáhrifum en ekki forðast þau eins og segir líka í tilskipuninni.