Of hratt farið í breytingar á skipulagslögum og markmið óskýr

Lýðræðisþáttaka almennings í skipulagsferlinu

Fyrirhugaðar breytingar á skipulagslögum taka allar til þátttöku almennings í lýðræðislegum ferlum.  Landvernd minnir á skyldur íslenskra stjórnvalda samkvæmt Árósasáttmálanum og EES-samningnum til þess að tryggja aðkomu, upplýsingagjöf og réttarúrræði almennings vegna ákvarðanatöku í umhverfismálum.  Íslensk stjórnvöld  brutu á þessum rétti skv. bráðabirgðaúrskurði ESA frá 14. apríl 2020. Landvernd vill vekja athygli á því hvernig beytingarnar þrjár snerta á lýðæðisþátttöku almennings:

1. Stafræn gagnagátt fyrir skipulagsáætlanir
   Tillagan er góð og gæti gert þátttöku almennings í ákvarðanatöku mun auðveldari en ella. Þó þarf að huga vel að uppsetningu, kynningu og umsjón gáttarinnar og tryggja að hagsmunaaðilar hafi ekki óeðlileg áhrif á birtingu gagna inni á henni. Einnig er mikilvægt sérstakt fjármagn fylgi frá Alþingi til að gáttinn bitni ekki á öðrum verkefnum Skipulagsstofnunar. Í þessu samhengi er vert að minnast á að Skipulagsstofnun skortir enn fjármagn til að geta afgreitt skipulagsmál innan tímamarka.

    

2. Stytting umsagnartíma vegna uppbyggingar íbúðarhúsnæðis úr 6 í 4 vikur
   Byggingartími íbúðarhúsnæðis er a.m.k. 1 ár, fyrir utan skipulagsferli, og því myndi tveggja vikna stytting á umsagnartíma hafa smávægileg áhrif á byggingarferlið og í besta falli stytta það um ~3%. Fórnarkostnaðurinn væri hins vegar tífaldur en tíminn sem almenningur hefur til að koma sínum sjónarmiðum á framfæri myndi skerðast um 33%. Landverndur telur þetta vinna gegn lýðræðisþátttöku almennings í skipulagsferlinu.

    

3. Sérstakt raflínuskipulag þvert á sveitarfélagamörk
   Í undirbúningi lagafrumvarpsins hefur ekki verið fjallað um möguleg áhrif tillagðar breytingar á lýðræðisþátttöku almennings þrátt fyrir að megintilgangurinn sé að bregðast við deilumálum sem komið hafa upp vegna verklags Landsnets í samráði við landeigendur og almenning. Jafnframt byggir tillagan á undirbúningsvinnu á vegum Stjórnarráðsins þar sem ekki var boðið upp á þátttöku umhverfisverndarsamtaka. Landvernd telur því að undirbúningur þessa lagafrumvarps sé ekki til þess fallinn að skapa traust á aðgerðunum, einkum í ljósi þess að það snýst bókstaflega um nýja útfærslu á samráði við almenning og aðra hagaðila. Landvernd óskar því eftir frekara samráði áður en lagafrumvarp er lagt fyrir Alþingi.

Frekari herkostnaður vegna stóriðju

Hugmyndin um stjórnsýslunefndir sem taka fyrir framkvæmdir vegna raflínulagna sem ná yfir sveitafélagamörk spratt úr afleiðingum fárveðursins í desember 2019 þegar mörg heimili á Norðvesturlandi urðu rafmagnslaus dögum saman.  Í ljós kom að í einhverjum tilvikum höfðu afgreiðslutímar sveitafélaga á framkvæmdaleyfum fyrir nauðsynlega uppbyggingu dreifikerfis til almennra notanda verið óeðlilega langir.  Stjórnsýslunefndir sem gera framkvæmdaraðila kleift að sækja bara um eitt framkvæmdaleyfi fyrir framkvæmdir sem ná yfir sveitafélagamörk eiga að koma í veg fyrir þessar óeðlilega löngu afgreiðslutíma.  Í frumvarpsdrögunum eiga stjórnsýslunefndirnar hins vegar að hafa umboð til þess að fjalla um alla uppbyggingu raforkukerfisins en ekki eingöngu það sem gagnast almennum notendum.

Bætum raforkuflutning til almennings – Látum stóriðjuna ekki stjórna

Það er, hér er um að ræða að auðvelda flutning raforku frá stórum virkjunum til stórnotenda.  Í kjölfar fárveðursins hefur Landsnet hafið undirbúning að endurbótum á brýnustu verkefnunum sem varða tryggari afhendingu til almennra notenda. Landvernd telur hættu á því, ef ekki verða settir varnaglar, að stjórnsýslunefndirnar verði fyrst og fremst nýttar til þess að koma rafmagni frá stórum virkjunum til stórnotenda, til dæmis með því að tengja risalínu frá Fljótsdal um Blönduvirkjun í Hvalfjörð.

 Landvernd benti á í umsögnum um Kerfisáætlun Landsnets 2020-2029 að miklar líkur eru á að töluverður hluti raforku sem seldur er á Íslandi dragist saman á næstu árum frekar en að hann aukist. Sömu viðhorfa koma fram í viðtali við Bjarni Bjarnason forstjóri Orkuveitu Reykjavíkur. Fyrirhugaður samdráttur Rio Tinto, lokun kísilvera og samdráttur hjá gagnaverum ræður þar mestu. Því er óráðlegt að ráðast í meiriháttar uppbyggingu í þágu stóriðjunnar á meðan þessir þættir eru óljósir en að sama skapi nauðsynlegt að fara í framkvæmdir sem tryggja almenningi og litlum fyrirtækjum stöðugan aðgang að raforku.  Þetta styður enn frekar við það að engin þörf er á því að stjórnsýslunefndin fjalli um raforkuflutninga í þágu stóriðjunnar; þeir flutningar þurfa ekki flýtimeðferð. Íslenskri náttúru hefur þegar verið fórnað í of miklu mæli fyrir stóriðju og frekari herkostnaður í hennar þágu er óásættanlegur. Gera verður skýran greinar mun á því hvað framkvæmdir eru vegna almennrar orkunotkunar og hvað er vegna sérstakra þarf orkufrekrar stóriðju. Fórnarkostnaður vegna stóriðju þarf að vera upp á borðinu en ekki falin sem umbætur fyrir almenna raforkunotkun.

Landvernd leggur því til að breytingar verði gerðar á 2. gr. frumvarpsins þannig að sýna verði fram á umtalsverða hagsmuni almennra notenda af framkvæmdinni: